نرد، تخته نرد ، یا نردشیر به انگلیسی: Backgammon از بازی های فکری و متکی به برنامه ریزی ، روش ، شمارش و شانس است. در این بازی دو نفره، طرفین مهرههای خود را بر اساس دو عددی که بر روی تاس ظاهر میشوند، در جهت حرکت عقربههای ساعت یا خلاف آن حرکت میدهند و در آخر از صفحهٔ بازی خارج میکنند. در پایان، بازیکنی برنده خواهد بود که سریعتر تمام مهرههای خود را از زمین بازی خارج کردهباشد. همچنین این بازی پس از بازیهای گو و چکرز سومین بازی دنیاست که در میان مردمان اروپای شرقی و مردم خاورمیانه به ویژه مردم ایران رایج است. در بعضی از مناطق ایران به این بازی "نردستان" یا "تخته نردستان" میگویند.
کاوشهای باستانشناسی در شهر سوخته نشان میدهد این بازی در ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد در ایران وجود داشتهاست. مجموعهای بهشمار ۳۰ مهره و دو تاس در یک صفحهای که نگارهای از مار بر روی آن است و در شهرسوخته یافت شدهاست. این مجموعه ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال قدیمیتر از مجموعهای است که در شهر اور پیدا شدهاست. همچنین ایران به عنوان سرزمین مادری این بازی شناخته میشود.
نخستین بازی ساختهٔ دست بشر که در واقع ریشهی بازی تخت نرد و شاید شطرنج هم شناخته میشود و مربوط به حدود ۶ هزار سال پیش زمان تمدن عیلام در خوزستان منطقه ایذه و شوش میباشد، صفحهٔ بازیای است که در شهر سوختهی سیستان و بلوچستان از گور باستانی موسوم به شمارهٔ ۷۶۱ به همراه ۶۰ مهرهٔ آن کشفشده است. این بازی از چوب آبنوس ساختهشده و به شکل ماری است که ۲۰ بار به دور خود حلقهزده و دمش را در دهان گرفتهاست. مهرهها و تاسهای آن که با تاسهای امروزی کاملاً متفاوتاند، در یک ظرف سفالی در کنار صفحهٔ بازی قرار داشتهاند و از سنگهای رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق و فیروزه ساختهشدهبودند. تا پیش از این گمان میرفت که صفحهٔ بازی پیدا شده در گورستان سلطنتی اور در بینالنهرین (عراق کنونی) کهنترین بازی ساخته شده به دست بشر میباشد. نمونه دیگری از قدیمیترین بازیهای صفحه و مهرهای دنیا که کشف شده مربوط به پنج هزار سال پیش و به شکل عقاب و عقرب از جنس سنگ صابونی در حاشیه هلیلرود در جیرفت کرمان در پی کاوشگران کشف شد و دارای سوراخهایی (خانههایی) است که مهرهها در آن جای میگرفتهاند.نمونههای دیگری نیز از بازیها در تپه سیلک کاشان، صخرههای جزیره خارگ واقع در خلیج فارس کشف شدهاست. محققان این نوع بازیهای صفحه و مهرهای که تعداد بیشتر و نمونههای قدیمیتر آنها در ایران کشفشده و البته در بین دیگر تمدنهای دنیا مانند چین، مصر و… وجود داشته را منشأ بازی امروزی نرد نامیدهاند. در واقع همه این بازیهای ابتدایی به گونهای بودند که تعدادی سنگ یا مهره را در صفحهای که دارای خانههایی به تعداد مختلف بوده، جابهجا میکردند و مهرهها را از یک نقطه آغازی به یک نقطه پایانی میرساندند
اسناد
یک نوشتهٔ پهلوی بنام چترنگ نامگ (ماتیکان چترنگ یا گزارش شطرنج) این بازی را بزرگمهر در پاسخ به بازی شطرنج که پادشاه هندوستان برای انوشیروان میفرستد، ابداع میکند و به پاس اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی آن را «نیواردشیر» به معنای اردشیر دلیر نام مینهد. بنا به متن کتاب چترنگ نامگ، بزرگمهر در ساخت تخت نرد از نمادهای گوناگونی که عموماً مربوط به باورهای زرتشتی است الهام میگیرد. مانند تشبیه صفحهٔ بازی به کره زمین، چهار بخش زمین بازی به چهار فصل سال، سیاهی و سپیدی مهرهها به شب و روز، تعداد مهرهها به تعداد روزهای یک ماه، گردش تاسها به چرخش افلاک و ستارگان و گردش مهرهها به حرکت مردمان تشبیه شدهاست. همچنین چیدن مهرهها در آغاز بازی به آفرینش دنیا و برخورد و گذر مهرهها از یکدیگر را به برخورد و گذر انسانها به هم در این زندگی و در انتها بیرون رفتن آنها از صفحه بازی به مرگ تشبیه گردیدهاست. نمادپردازی حتی در شرح شماره تاسها نیز دیده میشود که ۱ نشان اهورامزدا؛ ۲ نشان دو مینو (انگره مینو و سپنتا مینو)؛ ۳ نشان پندار، گفتار و کردار نیک؛ ۴ نشان عنصرهای چهارگانه خلقت یعنی آب، باد، خاک، آتش؛ ۵ نشان پنج روشنی خورشید، ماه، ستاره، آتش، آذرخش و ۶ به شش گاهنبار مانند شدهاست. در تلمود نیز به این بازی اشاره شدهاست و جالب اینجاست که جمع اعداد رو به روی هم در طرفین تاسها همواره هفت یعنی عددی که برای ایرانیان گرامی بودهاست میباشد. چنانکه در برابر یک، شش نهادهاند و در مقابل دو، پنج و در مقابل سه، چهار. ظرف نقرهای بازمانده از دوران ساسانیان است که در نقوش این ظرف نشان میدهد سربازان ساسانی به بازی نرد و کشتی مشغول هستند.شاهنامه فردوسی است که در بخش «در نهادن شطرنج» این بار در قالب شعر به داستان ساخت تخت نرد میپردازد. داستان با این اشعار آغاز میشودک
- سپاس از خداوند خورشید و ماه
- که رَستم ز بوزرجمهر و ز شاه
- چون این کار دلگیرت آمد بهبُن
- ز شطرنج باید که رانم سَخُن
- چنین آگهی یافت شاه جهان
- ز گفتار بیدار کار آگاهان
- که آمد فرستادهٔ شاه هند
- ابابیل و چتر و سواران سند
- بیاورد پس نامهای بر پرند
- نبشته به نوشین روان رای هند
- بدانند هر مهرهای را به نام
- که گویند پس خانه او کدام
- پیاده بدانند و پیل و سپاه
- رخ و اسپ و رفتار فرزین و شاه
- گر این نغزبازی به جای آورند
- درین کار پاکیزه رای آورند
- همان باژ و ساوی که فرمود شاه
- بهخوبی فرستم بران بارگاه
- و گر نامداران ایران گروه
- ازین دانش آیند یکسر ستوه
- چو با دانش ما ندارند تاو
- نخواهند زین بوم و بر باژ و ساو